ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال | مطالعات علمی پژوهشی و ISI

ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال

ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال | تاریخ انتشار | ساعت انتشار | تعداد صفحه : ۸ صفحه

مفهوم کتابخانه دیجیتال

اصطلاح «کتابخانه دیجیتال» مفهومی است که امروزه برای طیف وسیعی از ابزارهای دیجیتال مربوط  به کتاب، مورد استفاده قرار می ­گیرد؛ از پایگاه­ هایی که تنها به ارائه کتاب­شناسی کتاب­ها بسنده می­کنند؛ تا نرم ­افزارهای مدیریت کتابخانه و یا صفحات وبی که به صورت ساده تنها به ارائه متن دیجیتال کتاب اکتفا می نماید. اما مقصود از کتابخانه دیجیتال کتابخانه ای است که کاربر همانند کتابخانه واقعی وارد فضای آن شود، میزکار اختصاصی خود را داشته باشد، بتواند در میان قفسه ­ها و فهرست­ های کتابداران جستجو کرده و کتاب خود را بیابد، کتب مورد علاقه خود را در قفسه اختصاصی خود قرار دهد و میزکاری به او اختصاص یابد که بتواند که خیال آسوده پروژه­ های پژوهشی خود را در آن سامان دهد و اگر مدتی به این کتابخانه سر نزند، از محفوظ بودن پژوهش هایش در این کتابخانه آسوده خاطر باشد. (بهرامی، ۱۳۸۹: ۵۱)

کتابخانه­ های دیجیتال را می توان اشکال جدیدی از نهادها و سازمان ها­ی اطلاعاتی،نظام­های بازیابی اطلاعات چند رسانه­ ای، یا نظام­ های پشتیبان تولید، سازماندهی، جستجو وبازیابی محتوای دیجیتالی به­ شمار آورد. اما کارکرد کتابخانه­ های دیجیتال فقط محدود به این عوامل نیست؛ این کتابخانه ­ها ابزاری برای مدیریت دارایی و سرمایه دیجیتال، تجارت الکترونیکی، نشرالکترونیکی وآموزش و یادگیری الکترونیکی هستند. نظام­های اطلاعاتی کتابخانه­های دیجیتال، روش­های دسترسی و برقراری ارتباط افراد با اطلاعات را تغییر داده و مفهوم کتابخانه­ها را به فراترا ز مرزهای فیزیکی آن گسترش داده است. (امان الهی نیک و همکاران، ۱۳۹۳: ۲۶)

اهمیت کتابخانه دیجیتال

ایجاد کتابخانه­ های دیجیتال، علاوه بر تسهیل بسیاری از خدمات پیچیده اطلاع رسانی، راه حلی برای بسیاری از مشکلات نظام اطلاع رسانی کشور است و جریان گردش اطلاعات را تسهیل می­کند. بررسی موشکافانه و تحلیل وضعیت فعلی نظام اطلاع ­رسانی کشور ، به ویژه در جامعه دانشگاهی نشان می­دهد بسیاری از نارسایی­ ها و تنگناهای موجود،  به دلیل پیروی از شیوه ­های ابتدایی و سنتی در این زمینه است. غفلت از بروزسازی فناوری و خدمات مربوط به آن، ناخواسته سبب بروز شکاف­های عظیم اطلاعاتی میان جامعه­ علمی کشور شده است. (جنوی و باب­الحوایجی،۱۳۹۴: ۶۷۶)

کتابخانه­ ها دیجیتالی به­ عنوان عواملی بالقوه در جهت ایجاد تغییرات معنادار و اساسی در جنبه­ های بنیادین کلاس درس و آموزش­ های نوین درنظر گرفته­ می­شوند. روش های نوین آموزشی باید با همراهی کتابخانه­ های دیجیتالی به ­عنوان تکنولوژی در حال پیشرفت ایجاد شوند تا با تکیه بر پشتیبانی آن­ها این نوع آموزش به سوی موفقیت گام بردارد. به طور کلی نباید فراوش کنیم که دوره­ های آموزشی در دانشگاه ­ها، صرف نظر از نحوه­ ارائه­  آن­ها، برای رشد و توسعه­ خود همواره نیازمند کتابخانه ­ها هستند. با توجه به اهمیت ارزیابی و بازبینی و بازنگری در طرح­ها، نظام­ها، خط مشی­ها، خدمات، برای دستیابی به کتابخانه دیجیتالی پویا و کارامد، لازم است این ارزیابی به تمام جنبه­ های این کتابخانه­ ها (محتوا، ساختار، و خدمات) بپردازد و با استفاده از تدابیری صحیح و در چارچوب معیارهایی معین صورت گیرد. (امان الهی نیک و همکاران، ۱۳۹۳: ۲۸)

ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال

از سوی دیگر در حال حاضر، میلیاردها صفحه که اطلاعات فراوانی از موضوعات مختلف را در بر­دارند، روی سِرورهای مختلف جا خوش کرده ­اند. این در حالی است که تولد پایگاه­ های جدید و گسترش پایگاه­های موجود نیز به طور فزاینده­ای به این حجم اطلاعات می­افزاید. نرخ رشد اطلاعات تا آنجاست که امروزه مشکل دسترسی به اطلاعات، جدی­تر از نبود اطلاعات است و چالش اساسی بیشتر کاربران، دشواری دستیابی به اطلاعات است. (احمدی تنکابنی،۱۳۹۴: ۲۱)

به تازگی در سراسر جهان هزاران کتابخانه خدمات کتابخانه­ دیجیتالی ارائه می­دهند و همچنان ایجاد کتابخانه ­های دیجیتالی روند رو­به­ رشدی دارد. از این رو تعبیر ممکن از وضعیت فعلی این است که کتابخانه ­های دیجیتالی در پایان فاز اول خود و در آغاز دوره­ی جدیدی قرار دارند. فاز اول را می­توان به صورت حرکتی از کتابداری سنتی به دیجیتالی تعبیر کرد. روزنامه ­های پیوسته، نشریات علمی الکترونیکی و تبدیل نسخه ­های تاریخی هم جزء این فاز اول قرار می­گیرند. اساساً این به­ معنای استفاده از فناوری­ های جدید برای بهتر کردن وضعیت موجود است. اگر این تصور درست باشد مرحله­ بعدی شامل مجموعه­ ها و خدماتی است که شباهت با آنچه ندارد که در حال حاضر ارائه می­شود. (جنوی و باب­الحوایجی، ۱۳۹۳: ۳۴۸)

ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال با هدف دستیابی به منابع و خدمات

با هدف دستیابی به کتابخانه دیجیتال مبتنی بر گروهی قطعی از منابع و خدمات یکی از روش­های مفید در فرآیند مجموعه­ سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه دیجیتال، بررسی میزان رضایت کاربران بالقوه از منابع و خدمات این کتابخانه به صورت مستمر و در فواصل زمانی معین است. (مجرب و رهیر، ۱۳۹۴: ۱۶۵) بحث مربوط به اهمیت ارزیابى کتابخانه هاى دیجیتالى و تعیین ملاک و معیارهاى مربوطه از زمان پیدایش این کتابخانه مطرح بوده و همواره تلاش­هایى در جهت ارزیابى این کتابخانه­ ها صورت گرفته است. اما علی­رغم این نتایج آشکار ممکن است درک کاملی از کارایی و اثربخشى کتابخانه­ هاى دیجیتالى و خدمات قابل ارائه توسط آنها وجود نداشته باشد.

از سوى دیگر تا زمانى که نتوانیم نتایج لازم جهت بهبود، توسعه و بهره­ گیرى مناسب از کتابخانه ­هاى دیجیتالى را تشخیص دهیم در خوشبینانه­ ترین حالت نیز ممکن است گمراه شویم. بنابراین مناسب است که کتابخانه دیجیتالى به عنوان یک سیستم مورد ارزیابى قرار گیرد تا اینکه مشخص شود چگونه می­ تواند مفید و کارآمد باشد و اینکه آیا از لحاظ اقتصادی از سودمندى لازم برخوردار است و چگونه می­توان به شرایط مطلوب دست یافت. روش هاى جامع ارزیابى همچنین قادرند تا مقایسه­اى را بیند و سیستم و خدمات مورد انتظار فراهم آورند. (علیپور حافظی و ادبی فیروزجاه، ۱۳۹۴: ۷۶)

ارتباط کتابخانه دیجیتال و سیستم آموزشی

سنجش کیفیت خدمات در سیستم ­های  آموزشی برای بهبود ارائه­ خدمات، اهمیت ویژه ­ای دارد و ارزیابی شاید به مجموعه­ کتابخانه­ دیجیتالی، ساختار و طراحی آن استانداردها و نظام­ های به ­کار­گرفته، میزان رضایت­مندی، نوع خدمت و مانند آن مربوط باشد و با توجه به اینکه ارزیابی کیفیت، در مطالعات گذشته چندان مورد توجه قرار نگرفته است، ارائه­ خدمات کیفی به کاربران، از دغدغه ­های پژوهشگران به شمار می­رود. برای دستیابی به کتابخانه­ های دیجیتالی پویا و کارآمدی، باید تدابیر درست و صحیحی را در زمینه­ی تحلیل­های مختلف از جمله کاربرمداری این­گونه  نرم ­افزارها داشت که این امر از طریق بازبینی و ارزیابی مداوم به­ دست خواهد آمد. (جعفربگلو و همکاران، ۱۳۹۳: ۳۱۰)

اخلاق مالکیت معنوی در کتابخانه دیجیتالی

برای هر پدیدآورنده اثری، دو گونه حق در نظر گرفته می­شود:

۱-حق مادی.

۲-حق معنوی.

حق مادی این است که مزد زحمات پدیدآورنده از آن خود او باشد و شخص دیگری از آن سوء استفاده نکند. حق معنوی که گاه حق اخلاقی نیز به آن اطلاق می­شود، با عنوان«مالکیت معنوی» شناخته می­شود و از مقدس ­ترین انواع مالکیت­ها است که محدود به زمان و انتقال­ پذیر نیست. با پیشرفت علم و تکنولوژی و به ویژه اینترنت، تحولاتی در صنعت نشر اطلاعات رخ داده است که این تغییرات باعث ناکارآمدی قوانین مربوط به این عرصه شد.

از سویی در طی چند دهه اخیر جهت پاسخگویی به نیازهای دنیای جدید، در صنعت نشر اطلاعات با رشد روز افزون نشر و انتقال اطلاعات از طریق رسانه­ ها و در محیط­ های دیجیتال هستیم. به همین سبب قوانین مالکیت معنوی با ورود تکنولوژی نوین و تغییراتی که در اشاعه اطلاعات به وجود آمد، نیازمند بازنگری شده است.

از این رو، به سبب نقصان قوانین مربوط به این موضوع برای صاحبان صنایع ضبط دیجیتالی مانند کتابخانه های دیجیتالی، چالش ­فراوانی ایجاد شده است. با توجه به اینکه کتابخانه­ های دیجیتالی در ایران نوپا هستند.(جعفری فر، ۱۳۹۴: ۲۵۹-۲۶۰) کتابداران دیجیتالی برای رویارویی با چالش­ های اخلاقی مطرح درخصوص مالکیت معنوی در عصر فناوری اطلاعات، باید با مسئولیت­ های اخلاقی خود آشنایی کامل داشته باشند که این امر در سایه فراگیری اصول  و قواعد اخلاقی مطرح علم اطلاعات در زمینه مالکیت معنوی در فضای مجازی محقق می­شود. (جعفری فر، ۱۳۹۴: ۲۶۴)

اهمیت کتابخانه های دیجیتال در امر آموزش

با گسترش روز­افزون کتابخانه ­های دیجیتالی دانشگاهی، که جزء مهمترین نظام ­های بازیابی اطلاعات به شمار می­روند نحوه طراحی پایگاه­ های اطلاعاتی، ساختار و چگونگی ارائه اطلاعات برای کاربران همه بر توانایی کاربران برای بازیابی اطلاعات تأثیر قابل توجهی دارد. محیط رابط از عناصر و ویژگی­ه ای متنوعی تشکیل شده است. که بر چگونگی درک نظام، فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات توسط کاربران تأثیر می­گذارد. درک بهتر نظام­ های بازیابی اطلاعات از سوی کاربران به استفاده مؤثر از نظام­ ها می­ انجامد (ذولقدر و مؤمن، ۱۳۹۳: ۱۲۴)

کتابخانه های دیجیتال درایران

کتابخانه دیجیتالی در ایران پدیده نوظهوری است که سازمان­ها به اجبار رشد و هجوم فناوری، جنبه­ های تبلیغاتی، یا در راستای اهداف علمی-پژوهشی خود نسبت به ایجاد آن اقدام کرده اند. البته در ایران تعداد زیادی کتابخانه دیجیتالی وجود دارد که فقط عنوان کتابخانه دیجیتالی را یدک می­کشند و صرفاً حاوی حجمی از منابع الکترونیکی هستند و تعداد اندکی کتابخانه وجود دارد که تا حدی نزدیک به ماهیت اصلی کتابخانه دیجیتالی باشد. کتابخانه های دیجیتال ضمن بهره­ گیری از نیروی متخصص و داشتن نرم ­افزار مناسب، در گردآوری منابع الکترونیکی نیز مبتنی بر اصول مجموعه ­سازی باشد و منابع اطلاعاتی را مدیریت و به صورت تمام متن در اختیار کاربر قرار دهد از مزایای بیشتری برخوردار هستند.

فراهم آوری در کتابخانه­ های دیجیتالی ایران در قالب دو بخش اساسی، یعنی سفارش و تهیه، مورد بررسی قرار می گیرد. کتابخانه­های دیجیتالی معنایی می­توانند از طریق نظام­های داده کاوی به کشف اطلاعات مفید و پنهان از میان انبوه اطلاعات ذخیره شده بپردازند. (حریری و رادفر،۱۳۹۳: ۴۸-۴۹)  عمده منابع الکترونیکی در کتابخانه­ های دیجیتالی ایران، همانند کتابخانه­ های سنتی،  کتاب­ها و نشریات هستند و هر کتابخانه از روش­های مختلفی برای سفارش آنها استفاده کرده است. کتابخانه­ های دیجیتالی برای تهیه انواع منابع اطلاعاتی از روش­های مختلف استفاده می­کنند. (حریری و رادفر،۱۳۹۳: ۵۰)

مزایای استفاده از کتابخانه دیجیتال

در خصوص ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال می توان گفت که مزایای ذخیره­ سازی اطلاعات به صورت الکترونیکی، کاربرد وسیع رایانه ­ها در فعالیتهای حرفه­ای گوناگون را ناگزیر ساخته و استفاده از شبکه­­ های رایانه­ ای و بویژه اینترنت، تغییرات اساسی در روند ارائه خدمات به وجود آورده است. این امکانات سبب شده حجم بسیار زیادی از اطلاعات تنها به اندازه­ی یک سر انگشت با کاربران فاصله داشته باشد. ناگفته پیداست، در این محیط پیچیده با این ارتباطات وسیع، مخاطرات گسترده­ای سیستم­ های رایانه­ ای، سامانه­ های اطلاعاتی و فعالیتها و زیرساختهای حیاتی وابسته به آنها را تهدید می­کند. (حریری و نظری، ۱۳۹۱: ۶۲)

این کتابخانه ­ها نیازمند پیاده­سازی برنامه­ های دقیق کنترل و سازوکارهای لازم برای نگهداری دارایی های اطلاعاتی خود در درازمدت هستند. کتابخانه­ دیجیتالی، نهادهای اجتماعی و چیزی بیش از مجموعه­ ای از فناوری هاست و باید از سازوکارهای جدید برای نگهداری مواد استفاده کند. (حریری و نظری، ۱۳۹۱: ۶۳)  تنوع در نرم ­افزارهای کتابخانه­ های دیجیتال باعث شده تا امکان دستیابی یکپارچه با اطلاعات به ­عنوان چالشی مهم در کتابخانه­ های دیجیتال مطرح باشد. بنابراین، تعامل میان مجموعه­ های نامتجانس یکی از چالش ­برانگیزترین موضوع­ها در ایجاد و توسعه کتابخانه ­های دیجیتال است. هر یک از کتابخانه ­ها شامل انواع متنوعی از اطلاعات، استانداردهای ابر­داده، تفاهم­نامه­ ها، شما­های شناسایی، و مدل­های اجرایی هستند و توسط سازمان­های متعددی مدیریت می­شوند. (علیپور حافظی، ۱۳۹۰: ۷۳-۷۴)

زمینه های ایجاد کتابخانه دیجیتال

برای ایجاد کتابخانه ­های دیجیتالی یکپارچه نیازمند اقداماتی در دو حوزه­ مستقل و در عین حال وابسته به هم با عنوان نحوی و معنایی هستیم. یکپارچه ­سازی نحوی به برقراری سخت­ افزاری و نرم­ افزاری نظام­های اطلاعاتی کتابخانه­ های دیجیتالی می­پردازد. در این مرحله، مسائلی نظیر استانداردهای فراداده­ی خروجی و ورودی، تفاهم­نامه­ مورد استفاده برای مبادله، و زبان توصیفی فراداده مطرح می­شوند.(علیپور حافظی، ۱۳۹۴: ۹۶). هنگام ایجاد کتابخانه دیجیتال همواره این پرسش در ذهن متخصصان، مسئولان  کتابداران شکل می­گیرد که از کجا باید آغاز کرد؟ مسئله اساسی در ایجاد کتابخانه دیجیتال از این پرسش نشأت می­گیرد. البته پاسخ به این سوال نیاز به مقدماتی دارد ولی در کل می­توان گفت که شرایط موجود هر کتابخانه با کتابخانه دیگر متفاوت است.

لذا آغاز و اجرای این فرایند از کتابخانه ­ای به کتابخانه­ دیگر متفاوت است. ولی در تمامی موارد با کتابخانه ­هایی سروکار داریم که قصد ایجاد کتابخانه دیجیتال را دارند. مقدمات مورد نیاز برای ایجاد کتابخانه دیجیتال منابع مالی و منابع انسانی متخصص است. بدون وجود این منابع اولیه، ایجاد کتابخانه دیجیتال  با موفقیت همراه نخواهد بود. ایجاد کتابخانه دیجیتال هزینه بالایی را طلب می­کند اما در مقابل هزینه نگهداری و ارائه خدمات آن به مراتب پاین­تر از کتابخانه­ های سنتی است. در بسیاری از موارد همین هزینه­ بالا مانع از شکل ­گیری پروژه­ ها و متعاقب آن محصولات کتابخانه دیجیتال مناسب و ارزشمند شده­ است. از مسائل دیگر می­توان به نیروی کار متخصص، شامل طراحان سیستم، مهندسان نرم­ افزار و شبکه و کتابداران متخصص و آشنا با کتابخانه­ های دیجیتال اشاره کرد.(علیپور حافظی، ۱۳۸۸: ۱۲۰).

عناصر ایجاد کننده کتابخانه دیجیتال در بررسی ادبیات تحقیق کتابخانه دیجیتال

به طور کلی سه عنصر اصلی محتوا، نرم ­افزار و خدمات در ایجاد کتابخانه­ دیجیتال دخیل هستند. این سه عنصر عبارتند از:

۱-محتوا.

۲-سیستم نرم افزاری

۳- خدمات.

محتوا

عنصر اولیه ومهم در کتابخانه­ ها، محتوا و منابع طلاعاتی آن کتابخانه می­باشد. کتابخانه­ های دیجیتال قابلیت نگهداری هر گونه اطلاعات به ­صورت مجموعه ­ای از بیت­های کامپیوتری را دارند. برخی اوقات این­ها نسخه­ های دیجیتالی­ شده رسانه­ های معمول مانند متن، تصویر، موسیقی، مواد شنیداری، طرح­ها و بسیاری از رسانه ­های این­چنینی هستند. (علیپور حافظی، ۱۳۸۸: ۱۲۱)

بخش دیگری از محتوای کتابخانه­ های دیجیتال را منابع اطلاعاتی در محیط اینترنت تأمین می­کنند. به این ترتیب، کتابخانه­ ها می­توانند به شناسایی، ارزیابی کیفی، سازماندهی، فهرست ­نویسی منابع اطلاعاتی در اینترنت بپردازند. گردآوری این­گونه منابع اطلاعاتی در محیط اینترنت منحصر به فرد بوده و دارای نمونه­ چاپی نیستند و یا دارای ارزش ­های افزوده ­ای هستند که نمونه­ های چاپی آنها این ویژگی را ندارند. . (علیپور حافظی، ۱۳۸۸: ۱۲۳)

سیستم نرم­ افزاری

یکی دیگر از عوامل اصلی و تأثیرگذار در ایجاد کتابخانه دیجیتال سیستم نرم افزاری می­باشد. سیستم نرم­ افزاری کتابخانه­ دیجیتال وظیفه­ پردازش، ذخیره و اشاعه اطلاعات دیجیتال را بر عهده دارد. (علیپور حافظی، ۱۳۸۸: ۱۳۱)

خدمات

پویایی کتابخانه­ ها و میزان رضایت­مندی کاربران آن وابسته به ارائه­ خدمات مناسب، پیوسته و روزآمد به جامعه کاربران است و به طور معمول تمام فعالیت­های کتابخانه­ ها از جمله گزینش، فراهم ­آوری، سازماندهی و اشاعه منابع در راستای ارائه خدمات به مراجعان است. با ظهور و گسترش روزافزون فن­آوری­­ های اطلاعاتی جدید در عرصه­ های مختلف جهان اطلاعات و اطلاع ­رسانی، کتابخانه­ ها نیز به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز ذخیره؛ نگهداری و اشاعه اطلاعات از این فن­آوری ­ها سود جسته ­اند. کتابخانه­ های دیجیتال با توجه به ماهیت وجود خود، فرم­های جدیدی از منابع اطلاعاتی را اشاعه می­دهند .(علیپور حافظی، ۱۳۸۸: ۱۳۸)

منابع